prof. Witold Kieżun

Opublikowany 12 wrz 2013

Katyń kresowiaków – kto o nich pamięta?

Śmierć pamięci nie jest tak straszna jak śmierć męża czy ojca. Ale równie straszna jak śmierć ojczystej ziemi. Kresowiacy zaznali wszystkich tych śmierci na raz.

Pamięć i walka Rodzin Katyńskich sprawiła, że ofiara ich bliskich zamordowanych w lesie katyńskim nie była daremna. Jednak krewni oficerów pochodzących z Kresów znaleźli się w dużo gorszej sytuacji, w odrobinę „lepszej” – rodziny oficerów ujętych przez sowietów na Ziemiach Wschodnich, które mieszkały przed 1941 rokiem na terenie okupacji niemieckiej. Nie podlegały one wywózkom na Wschód i mogły przynajmniej próbować dowiedzieć się czegokolwiek o losie swoich uwięzionych mężów, ojców i synów. Powracający w miejsce zamieszkania sąsiedzi, przyjaciele i znajomi dostarczali niekiedy przynajmniej szczątkowych informacji. Te środowiska nie uległy aż takiemu rozbiciu, jak ci podlegający po wojnie ekspatriacji ze Wschodu, nie mówiąc już o wywiezionych na Syberię.

Przykładem może być historia rodziny Henryka Kamińskiego, Wilniuka urodzonego w Radziwiliszkach na Litwie 1 grudnia 1895 r. Jako geodeta, oficer zawodowy i uczestnik wojny polsko-bolszewickiej służył w twierdzy Modlin, a następnie pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym w Warszawie. W 1939 r. był już kapitanem i kierownikiem grupy triangulacyjnej. Na swoje nieszczęście, został po wybuchu wojny z Niemcami ewakuowany na Kresy – do Lwowa, a jego żona Franiciszka z Łapińskich oraz dwaj synowie Henryk i Wacław – do Hoszczy Wołyńskiej. Dostali się więc w rejon późniejszej okupacji sowieckiej. Synowie bezskutecznie poszukiwali schwytanego przez sowietów ojca, otrzymali od niego tylko jedną kartkę. Zamieszkali w Łapach pod Białymstkowiem, które jako jedno z niewielu miejsc w granicach obecnej Polski znalazło się wtedy wraz z miastami kresowymi w sowieckiej strefie okupacyjnej. 29 czerwca 1940 zostali wywiezieni przez NKWD do Republiki Komi.

Syn Henryk zdołał zaciągnąć się do Armii Andersa i wyrwać z wyniszczających sowieckich warunków. Zmarł jednak, choć już jako wolny człowiek, w Teheranie 5 października 1942 r. Żona oficera, pani Franciszka, odeszła z tego świata 16 listopada 1944 r. w Krasnodarskim Kraju. Do Polski zdołał wrócić jedynie Wacław. Z czteroosobowej rodziny zdołała przeżyć jedna osoba.

Oficerowie z Kresów byli nie tylko mordowani, „zajmowano się” także ich bliskimi. W przypadku rodziny Kamińskich, która wcześniej mieszkała już przez pewien czas w Warszawie, pan Wacław mógł przynajmniej powrócić do siebie, był w swoich okolicach, wśród sąsiadów (choć w przypadku Warszawy nie jest to może adekwatny przykład, stolicę spotkała bowiem hekatomba ludności). Los poskąpił takiej możliwości większości rodzin kresowych, a tym samym pamięć o kresowych rozstrzelanych stała się trudniejsza do zachowania.

Nieco „szczęśliwszym” przykładem jest rodzina Aleksego Błażewicza urodzonego w Wilnie 20 maja 1911 roku. W randze porucznika 78 pułku piechoty w Baranowiczach służył jako dowódca plutonu w 5 kompanii. Straszliwie tęsknił za żoną i walcząc w wojnie obronnej 1939 roku zdołał napisać do niej 11 września  list, który warto zacytować w całości:

Najdroższa Leosiu, wszystko będzie dobrze. Odjeżdżam ze Słonimia, nie wiem gdzie i na jak długo. Trudno, żołnierski obowiązek. Jestem zdrów, pełen życia i werwy, chęci zwycięstwa i wszystko przyjmę z radością co ma mnie spotkać, a więc się nie przejmuj słomiana wdówko i z radością też spełnij swój obowiązek –tak jak na żonę oficera przystało (podkreślenie autora listu). Dzieciątko nasze – marzenie naszych krótkich najpiękniejszych chwil (o ile będzie, w co nie wątpię) – niech ma na imię Leszek, o ile dziewczątko – nazwij jak chcesz. Spełnij obywatelskie obowiązki jak na dobrą Polkę przystało. Pamiętaj zawsze, że jesteś żoną oficera!

Chciałbym tyle, tyle powiedzieć, ale taki nawał mam pracy, że nie mogę spokojnie nawet myśleć o domu, gdy są stokroć ważniejsze obowiązki służbowe. Jesteśmy wszyscy weseli i ze śpiewem na ustach idziemy. Wy tam daleko, a tak blisko sercem – musicie to odczuwać, co my mieć ducha zwycięstwa, ducha przewagi naszej nad wrogiem, ducha uśmiechu i wesela, który w najcięższych chwilach przełamie troski i smutki, rozpacz i nędzę! I więc do góry główkę piękną i w życie z uśmiechem, nastanie piękny cudny czas i znów będzie miło i dobrze! Ukłony i pozdrowienia najbliższym i Tobie. Napisz list moim Rodzicom, uspokój ich. Wszystko będzie dobrze. Całuję Twe cudne jasne oczęta, najpiękniejszą buzię, do zobaczenia. Pa pa pa. Twój na zawsze wierny po grób – do zwycięstwa.

Po charakterze i stylu pisma widać, że młody oficer bardzo się spieszył. Do wyrażenia „wierny po grób” dopisał, „do zwycięstwa” by młoda żona rzeczywiście w błogosławionym stanie nie denerwowała się. Rodzina dostała potem od niego z sowieckiej niewoli tylko jeden list. Żona – Leonarda, matka, siostra (14 lat), brat (11 lat) i 6-tygodniowa córeczka Grażyna zostali 13 kwietnia 1940 r. deportowani do Kazachstanu. Na szczęście, zdołali powrócić wszyscy, co było rzadkością. Przybyli do Polski w 1946 roku, ale już nie do Wilna. Powojenne poszukiwania przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż i PCK nie ustaliły miejsca pobytu Aleksego Błażewicza.

Inny żołnierz – Albin Stanisławski, scharakteryzowany przez swego dowódcę jako „bardzo dobry oficer – typ bojowy”, urodził się w Pińsku, a mieszkał z żoną i kilkuletnimi dziećmi w Brześciu nad Bugiem. Został zamordowany przez sowietów w wieku 32 lat. Małżonkę z dziećmi zesłano do Kazachstanu. Jedno z nich, córeczka, nie przeżyło tej sowieckiej gościnności. Żona wraz z synkiem, który w momencie zamordowania ojca miał 6 lat, zdołała po wojnie przyjechać w nowe granice i zamieszkała w Siedlcach. Przy zwłokach Albina Stanisławskiego odnaleziono podczas pierwszej ekshumacji metrykę ślubu, list, odcinek pocztowy, kartę szczepień, pocztówkę od żony. Ta matka z dzieckiem nie tylko nie mogła po wojnie wspominać o śmierci męża. Nie mogła nawet mówić o rodzinnych stronach, o wywózce, ani o tragedii straty córeczki. Zresztą w nowym miejscu, wśród nowych ludzi nikogo nawet jej los nie interesował.

Wymienione przeze mnie życiorysy mogą być przykładem losu kresowych rodzin, których mężowie i ojcowie zostali zamordowani przez sowietów. Pamięta o nich znacznie mniej ludzi. Po wojnie niszczenie pamięci o dawnych polskich Ziemiach Wschodnich zacierało także pamięć o ofiarach sowieckich zbrodni. Kresowe rodziny katyńskie, niezależnie, od tego w którym miejscu egzekucji zamordowano ich bliskich, straciły wraz z nimi także rodzinne strony. Po wojnie nie mogły nawet opłakiwać tej straty z krewnymi i przyjaciółmi. Wszystkich ich znajomych w rodzinnych stronach spotkała ta sama gehenna: wywózki na Sybir, mordowanie przez sowietów podczas „ewakuacji” więzień, zbrodnie dokonywane przez ukraińskich czy litewskich nacjonalistów, wreszcie – powojenna ekspatriacja. A pod niemiecką okupacją przeszli także to, co Polacy z innych „szczęśliwszych” części naszego kraju: łapanki, rozstrzelania, obozy koncentracyjne, kary śmierci za ukrywanie Żydów, wywózki na roboty do Niemiec.

W przypadku Wołyniaków rodziny, które schroniły się w miastach przed ludobójstwem dokonywanym przez OUN-UPA, niemieccy okupanci ładowali do wagonów i wywozili do Niemiec. Ocalałym ludziom było to już jednak obojętne – byle uniknąć okrutnej śmierci z rąk banderowców. Potem nierzadko ginęli w niemieckich fabrykach pod bombami alianckich bombowców. Paradoksalnie można powiedzieć, że część tych osób uratowali przed banderowskim ludobójstwem wrogowie – Niemcy i sowieci, wywożąc ich na zachód lub wschód.

Wszystkie te koleje losu sprawiły, że o katyńskich oficerach z Ziem Wschodnich Rzeczypospolitej pamiętało zawsze mniej ludzi. Ci, którzy mieli o nich pamiętać, sami ginęli lub byli pozbawieni kontaktu z krewnymi i możliwości powrotu do dawnego miejsca zamieszkania. Nie wszyscy męczennicy Katynia mieli więc jednakowe szanse być pamiętani. Tym bardziej powinniśmy dziś pamiętać o tych, których nam „obca przemoc wzięła”, zabitych sowieckim strzałem w tył głowy także za to, że stanęli w obronie polskich ziem wschodnich.

Aleksander Szycht