Mapa fizyczna i administracyjna Księstwa Warszawskiego w 1810 roku
Księstwo Warszawskie w latach 1807-1809
Marcello Bacciarelli,
Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona w 1807 roku, 1809–1811 (replika zaginionego oryginału)
[2]
Ułani Księstwa Warszawskiego
Pieczęć ministra wojny Księstwa Warszawskiego
Księstwo Warszawskie (fr. Duché de Varsovie, niem. Herzogtum Warschau) – istniejące w latach 1807–1815, formalnie wolne, jednak w rzeczywistości podporządkowane napoleońskiej Francji państwo, było namiastką państwa polskiego. Władcą suwerennym Księstwa był król Królestwa Saksonii, które wchodziło w skład Związku Reńskiego, będącegoprotektoratem pierwszego Cesarstwa Francuskiego.
|
|
Ta sekcja od 2013-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Możliwe, że ta sekcja w całości albo w części zawiera informacje nieprawdziwe. Informacje bez źródeł w każdej chwili mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Pomóż Wikipedii i dodaj przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości prosimy usunąć szablon „Dopracować” z kodu tej sekcji. |
Zostało stworzone przez cesarza Francuzów Napoleona I oraz cesarza Rosji Aleksandra I w 1807 roku na mocy traktatów pokojowych, jakie Cesarstwo Francuskie podpisało 7 i 9 lipca 1807 w Tylży z Imperium Rosyjskim i Królestwem Prus. Utworzone z ziem drugiego, trzeciego oraz częściowo pierwszego zaboru pruskiego, w 1809 za sprawą nieudanego ataku Austrii zostało powiększone o ziemie austriackie trzeciego zaboru i skrawka pierwszego zaboru (cyrkuł zamojski). Sytuacja polityczna po klęsce pruskiej jesienią 1806 roku (pod Jeną i Auerstedt, następnie zajęciu pruskich twierdzMagdeburg, Szczecin i Kostrzyn), a wreszcie klęsce rosyjsko-pruskiej pod Frydlandem w czerwcu 1807, sprzyjała idei odbudowy polskiej państwowości.
Księstwo Warszawskie było kompromisem pomiędzy Napoleonem i Aleksandrem. Aleksander nie chciał, by nowe, zależne od Francji państwo mogło stanowić zagrożenie dla Rosji, z kolei w interesie Napoleona nie leżało, by zamieszkałe przez Polaków państwo mogło dążyć do samodzielności. Dla Księstwa oznaczało to zmniejszenie obszaru, na jakim mógł dokonywać się pobór, a więc i siły militarnej. W kwestiach gospodarczych oznaczało to ograniczenie dostępu do Bałtyku, a co za tym idzie, możliwości eksportu, w głównej mierze zboża (nawet przy blokadzie kontynentalnej). Słabe państwo miało więc już na starcie znacznie ograniczony potencjał gospodarczo-militarny.
Wielu wybitnych historyków polskich zajmujących się epoką napoleońską (Marian Kukiel, Waldemar Łysiak) zwraca jednak uwagę, że decyzje o kształcie terytorialnym Księstwa i jego nazwie wynikały z realiów wojennych i stosunku sił między Francją a jej przeciwnikami w chwili zawierania pokoju w Tylży. Otóż armia francuska po ciężkiej zimowej kampanii wprawdzie pobiła Rosjan i Prusaków, ale była już wyczerpana i uzależniona od wsparcia z odległej ojczyzny. Tymczasem na francuskiej flance znajdowała się nienaruszona jeszcze armia austriacka, która mogła sprzymierzyć się z Rosją (do tego parła dyplomacja angielska) i próbować wziąć rewanż za klęskę z rąk Napoleona sprzed dwóch lat (Austerlitz 1805). W tej sytuacji zawarcie pokoju, który umocniłby francuskie pozycje w Europie Środkowej i dał czas na wzmocnienie związanej sojuszem z Francją Polski było dla Napoleona ważniejsze, niż kwestia nazwy nowego zależnego od niego państwa. Napoleon uważał, że przywrócenie pełnej nazwy Królestwo Polskie, jak również odbudowa terytorialna Polski nastąpią stopniowo w przyszłości, co potwierdziło powiększenie przez niego Księstwa kosztem Austrii w 1809 r., oraz niestety nieudane próby wymiany z Austrią francuskich terytoriów dalmackich na Galicję, która miała wzmocnić Księstwo. Według wydanej przez Napoleona odezwy, także wojna z Rosją w 1812 r. miała na celu odbudowę Królestwa Polskiego w jego dawnych, przedrozbiorowych granicach.
| Artykuł 69 |
|
Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego.
|
| Artykuł 83 |
|
Nikt kto nie jest obywatelem Księstwa Warszawskiego, nie może sprawować urzędów bądź duchownych, bądź cywilnych, bądź też sądowych.
|
Monarchą Księstwa na zasadzie unii personalnej z Saksonią został król Saksonii Fryderyk August I, wnuk królaAugusta III Sasa. Napoleon Bonaparte 22 lipca 1807 w Dreźnie osobiście nadał Księstwu Warszawskiemukonstytucję, której przepisy wzorowano na konstytucji francuskiej z 1799. Cesarz nie zgodził się bowiem na przywrócenie Konstytucji 3 Maja, jako zbyt konserwatywnej. Z jego inicjatywy wprowadzono do konstytucji rewolucyjne na ziemiach polskich zmiany: nadanie wolności osobistej wszystkim mieszkańcom (zniesiono więcpoddaństwo chłopów) oraz zrównanie obywateli wobec prawa.
Zgodnie z nową konstytucją władzę w Księstwie sprawować miała szlachta i – w niewielkim stopniu – mieszczaństwo. W rzeczywistości najważniejsze pozycje na szczytach drabiny urzędniczej zajęli przedstawiciele arystokracji i zamożnej szlachty. Radykałowie i dawni jakobini, mimo zasług położonych przy organizacji wojska w latach 1806-1807 oraz w czasie wojny w 1809 roku, odsunięci zostali od rzeczywistej władzy, co powodowało ich przejście do opozycji. Z drugiej strony udziału we władzy nie miała także opozycja konserwatywna, której bazę stanowiły tereny przyłączone w 1809 roku.
Ustrój państwa regulowała konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku. Choć wprowadzono równość wobec prawa i zlikwidowano poddaństwo chłopów, praktycznie niewiele się zmieniło w ich położeniu, gdyż za prawo posiadania gospodarstw musieli nadal spełniać wszystkie dotychczasowe powinności wraz zpańszczyzną, a ich możliwości opuszczenia wsi były bardzo ograniczone (tzw. dekret grudniowy Łubieńskiego). Mimo to prawodawstwo i usytuowanie Księstwa we „francuskiej Europie” wymuszało zmiany w zakresie mentalności i struktur społecznych, a także modernizację. Czyniło państwo nowocześniejszym i sprawniej funkcjonującym.
Król Saksonii jako książę warszawski sprawował pełnię władzy wykonawczej oraz posiadał inicjatywę prawodawczą. Dwuizbowy Sejm posiadał bardzo ograniczone kompetencje. Książę mianował tylko przed nim odpowiedzialnych członków Rady Ministrów oraz Rady Stanu. Ministrem Wojny był książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Rzeczywistą władzę w Księstwie Warszawskim sprawował francuski rezydent urzędujący w Warszawie.
Podział administracyjny[edytuj]
Wbrew powszechnej opinii podział kraju na 6 departamentów oraz 60 powiatów był usankcjonowaniem podziału z czasów administracji pruskiej, a nie francuskiej. Na wzór francuski zorganizowano władze administracyjne departamentów i powiatów. Administracja księstwa znajdowała się pod ścisłą kontrolą rezydentów francuskich i francuskich dowódców wojskowych. Przy Radzie Ministrów Księstwa Warszawskiego stale rezydowali wysokiej rangi urzędnicy napoleońscy, których zadaniem było zapewnienie stałej komunikacji dyplomatycznej pomiędzy Napoleonem i Fryderykiem Augustem I. W rzeczywistości czuwali oni nad wypełnianiem przez administrację Księstwa Warszawskiego cesarskich dyrektyw, przysyłanych z Paryża.
Rezydentami francuskimi w Księstwie Warszawskim byli kolejno:
W prawie cywilnym 1 maja 1808 roku wprowadzony został Kodeks Napoleona, zaś sądownictwo było w dużym stopniu rzeczywiście niezależne; na jego czele stał Sąd Apelacyjny w Warszawie.
Powstanie Księstwa Warszawskiego spowodowało znaczne zmiany polityczne. W zakresie gospodarczym nastąpiło pewne ożywienie, związane z rozwojem handlu z Saksonią, Austrią, Rosją i Francją. Z drugiej strony zmalał eksport zboża, w związku z wprowadzeniem blokady handlowej wobec Wielkiej Brytanii. Rosnący nieznacznie dochód narodowy w swej lwiej części przeznaczany był na rozbudowę wojska polskiego, także na utrzymanie wojsk francuskich, przebywających na terytorium Księstwa. Wiele kosztował też udział kilkunastotysięcznej Dywizji Księstwa Warszawskiego w walkach w Hiszpaniiz powstańcami hiszpańskimi.
Wojna 1809 w Księstwie Warszawskim[edytuj]
Pozbawione osłony wojsk francuskich, bronione przez wojska polskie i saskie, Księstwo Warszawskie zdołało obronić swoją niepodległość przed naporem wojsk austriackich. Wojska Księstwa Warszawskiego przeszły do kontrofensywy, wyzwalając spod okupacji austriackiej Galicję Wschodnią i Zachodnią. Na tym terytorium książę Józef Poniatowski powołał Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji, który przejął obowiązki administracji austriackiej. W myśl postanowień zawartego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunn, kończącego wojnę francusko-austriacką, Księstwo Warszawskie powiększyło się o obszar III (tzw. wówczas Galicja Zachodnia) i skrawek I zaboru austriackiego (cyrkuł zamojski). Przyniosło to wzrost terytorium państwa z 103 do 155 tys. km², a ludności z 2,6 do 4,3 mln osób. Nowe nabytki podzielone zostały na 4 departamenty (krakowski, lubelski, radomski i siedlecki) i 40 powiatów. Bogaty w złoża soli rejon Wieliczki stał się autonomicznym okręgiem pod wspólną administracją Księstwa i Austrii. Część zaboru austriackiego, a mianowicie obwód tarnopolski, przekazany został Rosji, podobnie jak wcześniej obwód białostocki (część zaboru pruskiego) przy utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807. 21 kwietnia 1809 na około trzy tygodnie ewakuowany rząd Księstwa przeniesiono doTorunia, czyniąc zeń na krótko stolicę Księstwa. W 2–19 czerwca 1809 roku we Lwowie zajętym przez wojska Księstwa Warszawskiego, dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, działał krótko Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji pod prezesurą ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego.
Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego[edytuj]
4 stycznia 1810 ambasador francuski w Rosji Armand Caulaincourt i rosyjski Minister Spraw Zagranicznych Nikołaj Rumiancewpodpisali w Petersburgu konwencję, której artykuł I głosił: Królestwo Polskie nigdy nie zostanie odrodzone. Napoleon jednak odmówił jej ratyfikowania[3]. Na początku 1811 Rosja przerwała blokadę kontynentalną towarów angielskich, zamykając jednocześnie swoje granice dla handlu polskiego. Zrujnowało to polski przemysł sukienniczy i spowodowało poważny kryzys gospodarczy. Zerwaniu uległ także sojusz francusko-rosyjski.
W sytuacji, gdy nieunikniona stała się konfrontacja zbrojna z Rosją, Napoleon udzielił Księstwu pożyczki w wysokości miliona franków na pokrycie żołdu jego armii. Już w maju 1812 przygotowywał z ministrem skarbu Księstwa Tadeuszem Matuszewiczem ogłoszenieKonfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. 26 maja Fryderyk August I przekazał swym ostatnim dekretem pełnię swojej władzy Radzie Ministrów Księstwa.
Wojna z Rosją 1812[edytuj]
Wkroczenie wojsk rosyjskich do Warszawy w 1813
22 czerwca 1812 Napoleon w Wiłkowiszkach ogłosił w rozkazie dziennym rozpoczęcie drugiej wojny polskiej. 24 czerwca siły koalicji sforsowały Niemen. 26 czerwca zebrał się sejm Księstwa, na sesji którego 28 czerwca ogłoszono przywrócenie Królestwa Polskiego. Napoleon nie zaakceptował tego dokumentu, twierdząc, że najpierw trzeba wygrać wojnę z Rosją.
Rosję zaatakowała Wielka Armia Napoleona, w ramach której walczyło 100 tys. wojska polskiego. Większość oddziałów polskich była rozproszona w jednostkach francuskich, jedynie V Korpus, liczący 35 tys. żołnierzy, pozostawał pod bezpośrednim zwierzchnictwem gen. Józefa Poniatowskiego. Po wyzwoleniu Wilna Napoleon powołał 1 lipca 1812 Komisję Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, której zadaniem była tymczasowa administracja na ziemiach litewsko-białoruskich zajętych przez wojska napoleońskie.
Polacy walczyli w bitwie o Smoleńsk i pod Borodino, pierwsi wkroczyli do Moskwy, lecz z moskiewskiej wyprawy wróciło ich niespełna 24 tys. Rząd Księstwa Warszawskiego zamierzał wtedy odwrócić się od Napoleona i ponownie paktować z Aleksandrem I (już w Tylży Aleksander wyraził zgodę na przywrócenie Polsce niepodległości) w sprawie odbudowy państwa polskiego. Książę Józef Poniatowski pozostał jednak wierny cesarzowi i wycofał się z ok. 30 tys. wojska polskiego do Saksonii, będącej aliantem Francji. 17 października 1813 został mianowany marszałkiem Francji, dowodził polskim korpusem w Bitwie Narodów pod Lipskiem 18 października 1813 i ranny utonął w Elsterze, osłaniając odwrót armii Napoleona. Resztki armii polskiej wraz z Napoleonem wycofały się potem do Francji i dopiero po jego abdykacji wróciły do kraju pod rosyjską komendę wielkiego księcia Konstantego, brata Aleksandra I.
Okupacja Księstwa[edytuj]
Po klęsce Napoleona w 1812 w Rosji, na terytorium Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. 18 marca 1813 Aleksander I powołał pięcioosobową Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego z prezesem Wasylem Łanskojem, której zadaniem było ściągnięcie z księstwa wysokiej kontrybucji na potrzeby armii rosyjskiej. W latach 1813-1814 Rosjanie pozyskali tą drogą 258 milionów złp. Prawnie Księstwo przestało istnieć w 1815 wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego. Sprawa utrzymania samodzielnego Królestwa Polskiego stanęła na porządku dziennym kongresu z inicjatywy Anglii, która chciała jego odtworzenia. Odmienne plany, wchłonięcia Księstwa przez Rosję, miały Austria i Prusy. Do kompromisu doszło w 1814 roku przed powrotem Napoleona z Elby.
3 maja 1815 na kongresie wiedeńskim Rosja podpisała z Prusami i z Austrią konwencje bilateralne o podziale Księstwa Warszawskiego i trójstronną konwencję o utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa. Zadecydowano, iż Księstwo zostanie podzielone na 4 części:
Gdy kongres wiedeński ostatecznie zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego w unii personalnej z carami Rosji, Aleksander I otrzymał tytuł króla polskiego.
Artykuł 5 traktatów bilateralnych głosił:
| |
Księstwo Warszawskie, z wyłączeniem części, którymi w inny sposób na mocy powyższych artykułów rozporządzono, połączone jest z Cesarstwem Rosyjskim. Połączone zaś z nim będzie nieodzownie przez swoją konstytucję i posiadane przez Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji, jego dziedziców i następców. Jego Cesarska Mość zachowuje sobie prawo nadać temu państwu, mającemu używać oddzielnej administracji, [urządzenie wewnętrzne], jakie uzna za przyzwoite.
|
Sam herb Księstwa Warszawskiego przetrwał na murach twierdzy Modlin do dnia dzisiejszego, podobnie jak pamięć czasów zaborów[4][5].
Przypisy
- Skocz do góry↑ Maciej Loret, Watykan a Polska (1815-1832), w: Biblioteka Warszawska, r. 1913, t. II, s. 210
- Skocz do góry↑ Jerzy Miziołek: Uniwersytet Warszawski: dzieje i tradycja. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2005, s. 14–16. ISBN 83-235-0086-X.
- Skocz do góry↑ Armand Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy na Moskwę 1812 r., Gdańsk 2006, s. 46.
- Skocz do góry↑ https://fbcdn-sphotos-e-a.akamaihd.net/hphotos-ak-ash4/1000209_497807233626951_1126919456_n.jpg.
- Skocz do góry↑ http://twierdzamodlin.nsk.pl/.
Bibliografia[edytuj]
- Szymon Askenazy, Napoleon a Polska, Warszawa 1994.
- Louis Pierre Édouard Bignon, Polska w r. 1811 i 1813. Wspomnienia dyplomaty, Wilno 1913.
- Jarosław Czubaty, Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 1806-1815, Warszawa 1993.
- Przemysław Góralczyk, Państwo a Kościół katolicki w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, Zielona Góra 2005 (rozprawa doktorska).
- Przemysław Góralczyk, Państwo a Kościół katolicki w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815, [w:] Księstwo Warszawskie w historii i tradycji napoleońskiej (1807-2007), p. red. Katarzyny Bucholc-Srogosz, Macieja Trąbskiego, Częstochowa 2008.
- Przemysław Góralczyk, Pozytywne aspekty działalności rządu pruskiego na ziemiach polskich II i III rozbioru w opinii przedstawicieli władz i mieszkańców Księstwa Warszawskiego, [w:] Polacy – Niemcy – Pogranicze: studia historyczne: księga poświęcona Profesorowi Joachimowi Benyskiewiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin oraz pięćdziesięciolecie pracy, p. red. Grażyny Wyder, Tomasza Nodzyńskiego, Zielona Góra 2006.
- Barbara Grochulska, Handel zagraniczny Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1967
- Barbara Grochulska, Księstwo Warszawskie, Warszawa 1966.
- Barbara Grochulska, Małe państwo wielkich nadziei, Warszawa 1987.
- Marceli Handelsman, Bignon a sprawa polska, sine loco 1912.
- Marceli Handelsman, Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807-1813, sine loco 1914.
- Marceli Handelsman, Rezydenci napoleońscy w Warszawie 1807-1813, Kraków 1915
- Janusz Iwaszkiewicz, Kodeks Napoleona a Księstwo Warszawskie po 1809 r., [w:] „Biblioteka Warszawska”, t. 2, nr 73 (1914).
- Janusz Iwaszkiewicz, Litwa w roku 1812, Kraków-Warszawa 1912.
- M. Kallas, Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Jej powstanie, systematyka i główne instytucje w związku z normami szczegółowymi i praktyką, Toruń 1970.
- Marian Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795-1815, Poznań 1912.
- Kazimierz Ossowski, Prasa Księstwa Warszawskiego, Warszawa 2004 ISBN 83-7009-432-5.
- B. Pawłowski, Wojna polsko-austriacka 1809, Warszawa 1999.
- W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964.
- Tadeusz Walachowicz, Kościół katolicki w prawodawstwie Księstwa Warszawskiego, Lublin 1984.
- Gabriel Zych, Armia Księstwa Warszawskiego 1807-1812, Warszawa 1961.
