Artykuł otwarty w ramach bezpłatnego limitu prenumeraty cyfrowej

Wieść, że przewodniczący Stowarzyszenia PAX otrzymał niespodziewanie zaproszenie do gmachu Komitetu Centralnego PZPR, gdzie przyjął go Władysław Gomułka, nowy przywódca partii i państwa, błyskawicznie rozeszła się poWarszawie. Dla większości było to zaskoczenie, a dla niektórych po prostu szok. Tamten dzień, 2 stycznia 1957 r., okazał się prawdopodobnie najważniejszy w karierze Bolesława Piaseckiego.

Przebieg spotkania wciąż osnuty jest mgłą tajemnicy. Uczestniczący w nim Jerzy Hagmajer, członek ścisłego kierownictwa Stowarzyszenia PAX, we wspomnieniach zanotował jedynie, że "I sekretarz udzielił Piaseckiemu kredytu zaufania". 

W istocie styczniowa audiencja była dla PAX-u ratunkiem, który nastąpił za pięć dwunasta. W siedzibie Stowarzyszenia urzędowali już wyznaczeni przez władze likwidatorzy, co niewątpliwie miało związek z poparciem przez Piaseckiego jednej z partyjnych frakcji. Tymczasem Gomułka zgodził się na przekształcenie PAX-u z organizacji lokalnej w ogólnopolską liczącą do 3 tys. członków. Nad Stowarzyszeniem rozpostarty został parasol ochronny, który zapewnił mu swobodę działalności politycznej, a także warunki do rozwijania własnego zaplecza gospodarczego.

Gienialnyj malczik 

Historia Bolesława Piaseckiego to przykład jednej z najbardziej zdumiewających karier politycznych w PRL-u. Przed wojną Piasecki przewodził skrajnie nacjonalistycznej ONR-Falandze, w okresie okupacji był dowódcą partyzanckich Uderzeniowych Batalionów Kadrowych, a w listopadzie 1944 r. został aresztowany przez NKWD. 


Przesłuchiwał go generał NKWD Iwan Sierow, jedna z głównych postaci sowieckiej bezpieki. Z tej beznadziejnej, zdawałoby się, sytuacji Piasecki zdołał wyjść obronną ręką - po kilku miesiącach nie tylko opuścił więzienie, ale też otrzymał zgodę na prowadzenie działalności politycznej.

Treść rozmów Piaseckiego z Sierowem przez lata obrosła mitami. Krytycy zarzucali mu, że by ocalić życie, zgodził się zostać sowieckim agentem, ale nie ma żadnych dowodów na współpracę Piaseckiego z NKWD, a w świetle późniejszych wydarzeń teoria ta wydaje się mało prawdopodobna.

"Gienialnyj malczik" (genialny chłopak) - tak o późniejszym założycielu PAX-u miał się wyrazić Sierow. Zdaniem Jakuba Bermana, który w latach stalinizmu był jednym z kilku najważniejszych ludzi rządzących Polską, Piasecki przekonał Sierowa, że stworzy w Polsce polityczną przeciwwagę dla Kościoła opartą na ruchu katolików świeckich i części duchowieństwa. I to właśnie ta koncepcja była fundamentem przyszłego PAX-u. 

Wkrótce po opuszczeniu więzienia Piasecki - w porozumieniu z Gomułką, który zaraz po wojnie był sekretarzem generalnym PPR-u, wicepremierem i ministrem Ziem Odzyskanych - założył katolickie pismo "Dziś i Jutro". Miał to być zaczyn środowiska, które stworzy pomost między państwem i Kościołem. 
 

Portret Bolesława Piaseckiego: Szczeniak przy nim Mussolini

Z punktu widzenia komunistów największą zaletą takiej inicjatywy było osłabienie PSL-u kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka, głównego stronnictwa opozycyjnego, które weszło zresztą do zdominowanego przez PPR rządu. Inicjatywa katolika Piaseckiego dawała też nadzieje na przekonanie Episkopatu do kompromisu z nową władzą. Na razie Kościół był instytucją zbyt potężną, by wypowiadać mu otwartą wojnę - komuniści woleli przejąć nad nim kontrolę, rozsadzając go od wewnątrz poprzez ruch koncesjonowanych katolików. Do tej roli Piasecki nadawał się znakomicie. 

Z komunistami pod rękę

Chociaż ideologia przedwojennej Falangi była radykalnie antykomunistyczna i antyradziecka, to w gruncie rzeczy zawarty w niej projekt totalitarnego państwa w wielu punktach zbiegał się ze stalinowską wizją stopniowo wcielaną w życie przez PPR, a potem PZPR. 

Oba światopoglądy kładły nacisk na konieczność podporządkowania jednostki kolektywowi; oba zwalczały indywidualizm, zachodnie prądy i tradycje w polskiej kulturze; oba gardziły demokracją parlamentarną i uważały, że dla narodu lepsza jest dyktatura monopartii. Nie bez znaczenia było też to, że PRL, chociaż nie suwerenna, stanowiła ziszczenie marzeń narodowców o Polsce bez mniejszości narodowych. 

Piasecki był także pragmatykiem. Stefanowi Kisielewskiemu powiedział kiedyś przy wódce, że "Ruscy stąd nie wyjdą przez 50 lat". A skoro nie ma alternatywy dla narzuconego przez ZSRR ustroju komunistycznego - rozumował - należy podjąć z tym ustrojem współpracę. 

Jeszcze w więzieniu w memoriale przeznaczonym dla Sierowa napisał: Łączy mnie z programem Rządu Tymczasowego wielka idea bezkrwawej rewolucji społecznej w Polsce. Radykalizm społeczny pojęty bezwzględnie i stawiający sobie za cel danie warunków chłopu i robotnikowi, umożliwiających mu faktyczne rządzenie krajem, jest prawdą, od której zawisła przyszłość Polski. Tę ideę szerzyłem wszelkimi sposobami w mym pokoleniu.

Dzięki poparciu władz komunistycznych środowisko "Dziś i Jutro" rosło w siłę i zdobywało coraz to nowe możliwości oddziaływania na społeczeństwo. W 1947 r. zaczęto wydawać dziennik "Słowo Powszechne", a dwa lata później powołany został do życia Instytut Wydawniczy PAX. W 1952 r. oficjalnie zainaugurowano działalność Stowarzyszenia PAX, a na walnym zjeździe na prezesa zarządu wybrany został oczywiście Bolesław Piasecki.

Na indeksie Watykanu

Początkowo Episkopat traktował Stowarzyszenie z życzliwością, widząc w nim sojusznika w trudnych negocjacjach z władzą. Prymas Stefan Wyszyński wielokrotnie spotykał się z Piaseckim i zasięgał jego opinii w sprawach dotyczących zamiarów rządu wobec Kościoła. Słuchał też jego wskazówek, jak radzić sobie z zagrożeniami. 
 

Pierwsza strona "Tygodnika Powszechnego" z 8 marca 1953 r. - redakcja odmówiła druku całostronicowego nekrologu Stalina, za co została rozwiązana, a pismo przekazano Stowarzyszeniu PAX, które wydawało je pod tym samym tytułem i z zachowaniem ciągłości numeracji do 1956 r. Postępowanie Piaseckiego prymas Wyszyński nazwał bezprawnym przejęciem tytułu pisma i próbą wykorzystania jego kredytu w społeczeństwie katolickim.

Z czasem jednak te dobre relacje zaczęły się psuć: prymas miał za złe szefowi PAX-u jego potęgujący się serwilizm wobec komunistów; uważał, że pogrążając się w taktycznych rozgrywkach, traci z oczu pryncypia. Konflikt osiągnął apogeum w 1953 r., kiedy Piasecki bezskutecznie starał się namówić kardynała Wyszyńskiego, by ten uznał prawo PZPR do typowania kandydatów na stanowiska biskupie.

Jeszcze surowiej działalność PAX-u oceniał Watykan. W 1955 r. tygodnik "Dziś i Jutro" oraz książka Piaseckiego "Zagadnienia istotne" zostały wpisane na indeks ksiąg zakazanych Świętego Oficjum. Piaseckiemu zarzucono, że budując teorię o współpracy marksizmu z katolicyzmem, wystąpił przeciwko dogmatom wiary.
 

Tygodnik powszechny wraca: Odwilż na Wiślnej

Sojusznik twardogłowych

Światopogląd nacjonalistyczny w naturalny sposób zbliżał przewodniczącego PAX-u do frakcji partyjnych dogmatyków. W przełomowym roku 1956 Piasecki poparł prosowiecką i stalinowską grupę "natolińczyków", występując przeciwko liberalnemu skrzydłu we władzach partii. To ostatnie, jak uważał, pchało Polskę ku anarchii i na dodatek było zdominowane przez Żydów. 

Chociaż "natolińczycy" ponieśli porażkę, Gomułka, największy zwycięzca wydarzeń 1956 r. w Polsce, podał pomocną dłoń Stowarzyszeniu. Przyjmując Piaseckiego 2 stycznia 1957 r. w gmachu KC, I sekretarz pokazał, że ceni jego usługi oddane partii i widzi pożytek płynący dla władzy z istnienia PAX-u. Ponadto Gomułka chciał utrzeć nosa partyjnym liberałom, na których Piasecki działał jak płachta na byka.

Przez następne lata PAX traktowany był przez władze jako narzędzie do trzymania Kościoła w ryzach, ale ambicje przewodniczącego sięgały dalej. Piasecki czekał na kolejny kryzys polityczny, który zmieni układ sił na szczytach władzy. Liczył, że kierowane przezeń Stowarzyszenie zdoła wreszcie odegrać pierwszoplanową rolę na scenie politycznej jako jedyna oficjalna reprezentacja polskich katolików.

Okazja nadarzyła się w 1968 r., kiedy grupa partyjnych aparatczyków i byłych partyzantów Gwardii Ludowej i Armii Ludowej skupiona wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara doprowadziła do rozpoczęcia czystek kadrowych. Polegały one na usuwaniu ludzi pochodzenia żydowskiego z partii, wojska, bezpieki, uczelni, administracji i wielu innych obszarów. 

Antysemickie i szowinistyczne poglądy moczarowców zdradzały wiele pokrewieństw z hasłami głoszonymi przed wojną przez Falangę, toteż Piasecki zdecydowanie wsparł ich partyjną frondę. To on bez wątpienia stał za opublikowanym 11 marca 1968 r. artykułem w "Słowie Powszechnym", który piętnował protesty studenckie i inicjował kampanię antysyjonistyczną.

Czystka jednak szybko nabrała takiego rozmachu, że Gomułka uznał za konieczne powstrzymać ludzi Moczara, a jego samego usunął z MSW. 
 

Adam Szostkiewicz o działaczach PAX: Nie współrządzić i nie kłamać

Piasecki postawił więc na sojusz z Edwardem Gierkiem - zgodnie z przewidywaniami szefa PAX-u sekretarz katowickiej PZPR istotnie objął wkrótce spuściznę po Gomułce. Ale w odróżnieniu od poprzednika chciał poprawić stosunki partii z Kościołem. W tej sytuacji PAX przestał być władzom potrzebny i jego znaczenie zaczęło się zmniejszać.

Imperium Piaseckiego

Pod rządami Piaseckiego Stowarzyszenie PAX nigdy nie zdołało uczestniczyć w rządzeniu krajem, ale z biegiem lat przeistoczyło się w prawdziwe imperium gospodarcze. 

Początki były trudne. Jak wspominał Jan Dobraczyński, "Dziś i Jutro" rozpoczęło pracę, korzystając z niezbyt wielkich funduszy, jakie pozostały z okresu konspiracji i dobrowolnych ofiar. Pismo nie płaciło honorariów i tylko gdy ktoś zaczynał zbyt mocno labidzić nad swymi kłopotami osobistymi, Bolesław, wzdychając, wyławiał końcami palców z wewnętrznej kieszeni marynarki jeden lub dwa banknoty i wręczał lamentującemu współpracownikowi.

Ale wkrótce sytuacja zaczęła się radykalnie poprawiać. Piasecki okazał się rzutkim organizatorem i sprawnym przedsiębiorcą. Już w 1946 r. wraz z członkami redakcji utworzył firmę przewozową Stołeczna Komunikacja Samochodowa, która woziła pasażerów na trasie Warszawa - Garwolin. Transportem zajmowała się także spółka Auto-Tempo obsługująca transport towarowy w północno-wschodniej Polsce. 
 

Rozmowy z Krzysztofem Kozłowskim i Jackiem Majchrowskim: Piasecki - wielki przegrany

W 1947 r. grupa została współwłaścicielem firmy Iwis produkującej węże ogrodnicze i sieci rybackie. Stopniowo działalność gospodarcza PAX-u obejmowała coraz to nowe dziedziny: produkcję materiałów budowlanych, środków grzybobójczych, rewaloryzację zabytków. W 1957 r. Stowarzyszenie założyło własną spółdzielnię mieszkaniową.

Kiedy w 1947 r. Hilary Minc ogłosił bitwę o handel, w której chodziło o likwidację sektora prywatnego, setki prywatnych przedsiębiorców stanęły wobec groźby kolosalnych domiarów podatkowych, a w konsekwencji bankructwa i upaństwowienia. PAX zawierał z nimi umowy o dzierżawę firm, które w ten sposób zyskiwały status uspołecznionych, co chroniło je przed domiarami. Dawni właściciele pozostawali w swoich firmach na stanowiskach dyrektorów. 

Tak właśnie na początku lat 50. przejęto Towarzystwo dla Handlu Międzynarodowego "Inco" i Veritas - dwie firmy, które wkrótce zostały połączone i jako Zjednoczone Zakłady Gospodarcze stworzyły trzon imperium gospodarczego PAX-u. 

Inco-Veritas produkowało m.in.: nakrętki do wódek, uszczelki techniczne, naczynia szklane, słynny płyn do mycia naczyń Ludwik, a także stało się potentatem w dziedzinie produkcji długopisów.

Oddzielnym źródłem dochodów PAX-u była działalność wydawnicza. Obok gazet takich jak "Słowo Powszechne" drukowano Biblię, literaturę religijną, albumy, powieści polskich i zagranicznych pisarzy. W ciągu 35 lat nakładem Instytutu Wydawniczego ukazało się 3,1 tys. tytułów w łącznym nakładzie ponad 36 mln egzemplarzy.

Krezus PRL-u

Na temat osobistego majątku przewodniczącego PAX-u krążyły legendy. Mieszkał w eleganckiej willi, jeździł nowym jaguarem, prawdopodobnie jedynym takimautem w PRL-u. Piasecki jest największym w Polsce krezusem - zanotowała w dzienniku Maria Dąbrowska. 
 

Pierwsza strona "Słowa Powszechnego" z apelem o pomoc w poszukiwaniach syna Piaseckiego - 22 stycznia 1957 r. 15-letni Bohdan został uprowadzony sprzed liceum PAX-u w Warszawie. Porywacze zażądali dużego okupu, wciąż zmieniali instrukcje w sprawie sposobu przekazania pieniędzy, a po tygodniu zamilkli. Ciało odkryto niespełna dwa lata później w piwnicy jednego z warszawskich domów, a morderców nigdy nie odnaleziono. Piasecki uważał, że zabójstwo było zemstą tajnej żydowskiej organizacji ochranianej przez komunistycznych dygnitarzy, którzy "ukręcili łeb" śledztwu. Z dokumentów SB wynika, że zapewne był to czyn zwykłych bandytów.

Bez wątpienia pieniądze nie były dla Piaseckiego celem samym w sobie; stały się zresztą przyczyną jego największej tragedii - w 1957 r. nieznani sprawcy uprowadzili, a następnie zamordowali jego najstarszego syna Bohdana. Wbrew mitom o politycznym tle zbrodni wszystko wskazuje na to, że porywaczami kierowała nadzieja na ogromny okup.

Materialne bogactwo PAX-u miało być narzędziem do realizowania politycznych celów, ale pozwalało także otaczać opieką ludzi skazywanych przez władze PRL-u na niebyt polityczny i zawodowy. To z pewnością najjaśniejsza karta w biografii Piaseckiego. Uratował od nędzy setki dawnych żołnierzy AK, dając im pracę w rozlicznych przedsiębiorstwach PAX-u. 

W najczarniejszym stalinowskim okresie zdołał również wielu wyciągnąć z więzienia, wykorzystując swoje znajomości w kierownictwie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (w tym zażyłe kontakty z Julią Brystygierową). W ten sposób ocalił m.in. Pawła Jasienicę. 

Wśród tysięcy osób, które przybyły na pogrzeb Piaseckiego w mroźny styczniowy dzień 1979 r. (trwało apogeum zimy stulecia), zapewne nie brakowało takich, które nie akceptowały poglądów przewodniczącego PAX-u, ale miały wobec niego dług wdzięczności. 

Autor jest adiunktem w Instytucie Studiów Politycznych PAN, wykładowcą Collegium Civitas